Saya Peter's testimony

THIKAI ZAWTNAK

THIKAI ZAWTNAK

(The Silent Killer)

 

A liam cia kum zeimawzat lio ah khan cun thikai zawtnak cu Laimi nih mirum zawtnak phun deuh lawng ah rak ruah a rak si. Kan nu le kan pa hna nih cuti an rak ruah zong cu an palh hrimhrim lo. Zeicaah tiah, hi zawtnak cu mi neinung le mi um awl kho deuh pawl sin lawngah a rak langh tawn caah a si. Sihmanhsehlaw, tuchun ni ah cun Laimi tampi hna cu nitlak ram lei kan phan i hlan lio ah mirum kan ti tawnmi hna dirhmun ah kan hung um ve cang caah thikai zawknak cu kan raal nganbik pakhat a hung si ve cang. Ngandamnak lei research tuahtu pawl nih an chimning ah, America ram ah thikai zawtnak a ngeimi cu 30 millions hrawng an um ti a si. Culak ah 30% nih cun zawtnak an ngeih le ngeih lo an i hngal lo ti a si fawn. Cucaah, kannih Laimi hna zong nih kan ngandamnak dirhmun cu a thar in kan i bih ve a hau cang.

  

Thikai zawtnak cu zeidah a si?  Thi a kai le kai lo tahnak ahhin thil pahnih aa kop mi a um. Cucu Systolic Pressurele Diastolic Pressure ti a si. Doctor te nih BP tahnak thilri kha kan banpuam cungah an hun chiah i hnakhawngaihnak in an ngaih tikah kan lung nih kan thi a cik thawng cu theih khawh a si. Cucu thi-tur kan timi hi a si. Cu thi-tur thawng cu hnakhawngaihnak in ngaih tikah hei theih khawh hmasabiknak (a thawng a sancemnak) ri te kha ‘systolic’ ti a si i, hei theih hmanungbiknak (a thawng a dincemnak) ri cu ‘diastolic’ ti a si.  Cucaah, Laimi nih cun Systolic Pressure cu‘cunglei thi’ tiah kan ti i, Diastolic Pressure cu ‘tanglei thi’ tiah kan ti. Cunglei thi 120 le, tanglei thi 80 (120/80) BP hi thi zaaran (normal BP) a si. Cunglei thi 140 le tanglei thi 90 hrawng a si ahcun, cucu BP sang (border line) ah ruah a si. Sihmanhsehlaw, kum (60) cunglei minung hna caah cun BP sang ah ruah a si lem lo. 

Zeitluk in dah thikai zawtnak ttih a nun?  Thikai zawtnak cu ttih a nuntuk caah nitlak lei ram pawl nih cun ‘The Silent Killer’ ti tiang in min an pek.  Zeicahtiah, thikai zawtnak cu mitampi nih i hngalh ttung loin ngeih khawhmi a si caah kan i hngalh lo karlak in kan nunnak a ei lengmang i a donghnak ah cun hmakhat lo ah tluuk i thih a si ko. Asiloah, taksa hrapcheu zeng in  nun chung caan vialte hman khawh a si.

 

Zeiruang ah dah thi a kai?  Thikai zawtnak cu phun thum in a um caah pakhat tete in kan hun chim lai.

 

i) Pakhatnak cu ‘Essential Hypertention’ ti a si. Hihi mi tambik nih an ngeih mi phun a si. Zawtnak a chuahnak chan cu, kan thil ei mi pawl ruangah a si bik.  A umtuning cu hitihin a si. Thau ttha lo phun a si mi ‘saturated fat’ an ti mi khi cawsa, voksa, meheh sa le a dang sasen (red meat) phun pawl ah tambik a um. Hi bantuk sa pawl kan ei caan ah, kan einak kheng hmanh khi tisa le chapiat in heh tiah hnawh hnu lawng ah a thiang tawn ti cu kan theih dih cio mi a si ko lai. Cu ve bantuk in, kan thau ei mi hna pawl cu kan thi kalnak thihri peeng chungah an ibenh i, cucu taksa lumnak menmen nih zeitihmanh in a thianh kho ti lo. Cutik ah, duhsah tein kan  thihri peeng chunglei cu a hung bi chin lengmang i kan lung nih thi-peeng chung i thi a hei cik tikah hnahnawhnak a hun pek cang. Cuticun ‘Essential Hypertention’ timi thikai zawtnak cu a hun i thok. Hi zawtnak a chuahterkhotu thil dang hna cu - zudin, drug tongh hman, kal tthat lo, nau hlatnak sii ei tamtuk, cithlah (gene), rawl ei tamtuk, lungretheih tuk le taksa khing rihtuk te hna an si.

 

ii) Pahinhnak cu ‘Secondary Hypertention’ ti a si. Hihi cu mi sawhsawh ca ah cun phaan awk a um tuk lo. Nau pawi ruang le kal tthat lo ruang deuh ah a chuakmi a si. A bengbai deuh ngaingai mi a si ko nain ralrin cu a herh ve tthiamtthiam.

 

iii) Pathumnak cu ‘Malignant Hypertention’ ti a si. Hihi ttih a nungbik mi le nunnak a labiktu a si. Zeiruang set ah dah hi zawtnak a chuah ti cu  mithiam mi hna nih tuchun ni tiang fiangfai in an thei kho lo. Sihmanhsehlaw, thikai zawtnak caan saupi a rak ngei tawn cang mi hna sinah tambik a lang tawn ti cu an hmuh. Cun, Kal ttha lo mi hna le naupawi mi hna sin zongah zeimaw caan ah cun a lang tawn ti an hmuh fawn. Hi zawtnak nih a tlaakmi hna cu an thi kha hmakhat lo ah a kai i (240/120) BP  tiang a phan ttheu. A langhning theih khawhnak symptoms hna cu – khuahmuh a fiang lo, mit-tlaang a phing i vanchiat ahcun mit zong cawt lan khawh a si; lung a mit i luak a chuak kho fawn; mi cheukhat cu an ttaang zong a faak. Rianrang tein izohkhenh lo ahcun taksa ttengnge dangdang le abik in kan lung, kan kal, kan thluak hna kha chikkhat teah a hrawh dih khawh. Cun, hi lio ahhin ‘heart attack’ zong nih tlaak i thih khawh a si. Dam thai ti lo in zen khawh a si fawn. Cucaah, hi bantuk zawtnak nih mi a chuah hnawh ahcun a ran khawh chung in sizung panh kha thil tthabik a si.

 

Thikai zawtnak a langhning: A cungah kan chim cang bantuk in, thikai zawtnak ka ngei tiah fawi tein itheih khawh nak ding symptoms hi fiangfai tein chim a har. Zeimawchel ah cun lu tehna a faak i lufah sawhsawh ah ruah sual khawh a si. Cucaah, a tanglei i kan hun tarmi symptoms pawl hi na ngeih ahcun doctor sinah a rannak in i zohter a tthabik.

1. Tha dih ngai le zeihmanh ttuan zuam loin na um maw?
2. Zeiruang lo ah na lu a faak tawn maw?
3. Na khua hmuhning aa thleng maw?
4. Na thi-tur a rang deuh in na thei maw?
5. Na ttaang a faak maw?
6. Na hnakhaw chunglei a khing maw? (hnacheh thawng bantuk na thei maw?)
7. Na thil chinchiahnak or na lung a tlau deuh in na thei maw? 

  Thikai zawtnak cu zeitin dah kan zohkhenh lai? Thikai zawtnak zohkhenhnak i a biapibik mi cu kan BP (120/80) i chiah khawh i zuam kha a si ko. Cubantuk in normal i kan chiah khawh lo hmanh ah, cunglei thi (systolic)140 tang le tanglei thi (diastolic) 90 tang ah chiah khawh izuam peng a ttha. Zawtnak ‘under control’ tuah khawh nak ding caah cun a tanglei thil hna hi zulh khawh izuam a herh.

 

1. Zeitluk rawl thaw a si ko hmanh ah tamtuk in ei lo ding. Rawl ei isum khawh a biapituk.
2. Thau a si mi phun paohpoh cu a tlawm khawh chungin ei ding. Inn zuat sattil sa (red meat) phun poh ei lo a ttha.
3. Zudin le kuakzuk hrial hrimhrim ding.
4. Anhnah hring le thei phun paohpoh a tam khawh chung in ei izuam ding. Zeicaah tiah, anhring hnah le thei phunphai ah hin ‘fiber’ an timi a tam i, cu nih cun kan rawl ei mi lak i thau a ummi pawl kha lachawn nih ti a dawp bantuk in a dawp khawh. Cucaah, rawl ei khawh fatin te thei ei lengmang izuam cu a ttha.
5. Khachuan raang (garlic) hi nifatin tamnawn tein ei khawh izuam lengmang a ttha. Zeicaah tiah, khachuan raang nih hin BP a sang cuahmah mi hmanh a niamter khawh tiah sii lei mithiam mi hna nih an chim.
6. Mah tung saan he aa phu tawk lo tiang in khing i rihter lo ding.
7. Nifatin in calcium, magnesium le vitamin D ei izuam a ttha. Vitamin D hi cu nizung ceunak zong in hmuh khawh a si caah nifatin minit 20 lengmang nitlang tangah kan um ahcun kan taksa nih a herhmi zat vitamin Dfawi tein hmuh khawh a si.
8. Nifatin in taksa cawlcanghnak (physical exercise) tuah lengmang ding. Amahbelte, thikai zawtnak a ngei i BP a sang pengmi nih cun tuah lo in taksa tu dinhter ah a ttha.
9. Doctor te nih BP  niamter nak ding caah pekmi sii cu tolh lo tein an timi caan chungah ei peng ding. Zeicaah tiah, mi zeimaw nih cun sii an ei ruangah an thi a niam mi cu ka dam taktak rua tiah an i ruah sual i daithlang in an um tawn. Cu bantuk in a daithlangmi hna cu ruahphak lo in an zawtnak nih a chuah hnawh tik hna ahheart attack maw, taksa hrapcheu zennak (stroke) maw, asiloah, thihnak tiang zong an tong kho. Hi bantuk sii a ei mi hna nih cun an zawtnak cu sii nih a control mi a si ti kha theih zungzal ding a si.

Chanttim hlan ah kan taksa nih chiatnak a ton sual nak hnga lo, kan ei, kan din le kan tuah tawnmi cinphung hna cu hlaw zau in a ngan a dam mi ‘lifestyle’ cinphung thar ah luh khawh i zuam cio hna usih.

       Lunglawmhnak tampi he,

Van T Cung 

Maryland

Theihternak: Hi capar cu health megazine le journal chungah mithiam nih an ttialmi chungin aa thlakning in leh chin mi si. Ngandamnak lei ah ralrinnak (awareness) kan ngeih khawh cio nak hnga hmuitinh in ttialmi a si.